കൃഷ്ണലീലയും അരങ്ങിന്റെ വികാസപരിണാമങ്ങളും

സമകാലീനകഥകളിയിൽ വന്ന പുതിയ കഥകളിൽ ശ്രദ്ധേയമായ ഒന്നാണ് ഡോ.പി.വേണുഗോപാലൻ രചിച്ച കൃഷ്ണലീല.രചനയിൽ വലിയ കവിത്വമൊന്നും അവകാശപ്പെടാനില്ലെങ്കിലും,കഥകളിയരങ്ങിനെന്തുവേണം എന്ന ബോധം കൃഷ്ണലീലയുടെ രചനാശിൽ‌പ്പത്തിനുണ്ട്.കൃഷ്ണലീലയെപ്പറ്റി ഹരീയുടെ പോസ്റ്റിൽ നടന്ന ചർച്ചകളിൽ പങ്കെടുത്തപ്പോഴാണ് ഇത്തരം ഭാവനകളുടെ ഇടപെടലുകളെപ്പറ്റി കൂടുതൽ ചിന്തിച്ചത്,അവയൊരു പോസ്റ്റാക്കാൻ ഹരീ ആവശ്യപ്പെടുകയും ചെയ്തു.ഭക്തിപ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ബൈപ്രൊഡക്റ്റാണ് കഥകളി എന്നൊക്കെ ചിലർ നിരീക്ഷിക്കുന്നതും കണ്ടു.കൃഷ്ണലീല ഉയർത്തുന്ന പ്രശ്നങ്ങളുടെ സംവാദത്തിന് കഥകളിയുടെ ചരിത്രത്തോളം വേരുകളുണ്ട്.കളിയരങ്ങിന്റെ വികാസപരിണാമങ്ങൾ കൂടി ഉൾക്കൊള്ളുന്ന ഒരു ചരിത്രപശ്ചാത്തലത്തിൽ നിന്ന് ചിന്തിക്കുമ്പോഴാണ് കൃഷ്ണലീലയുടെ രാഷ്ട്രീയം സുവ്യക്തമാവുക.അൽ‌പ്പം ചരിത്രം:
രാമനാട്ടത്തിന്റെ ഉരുവം,വളർച്ച
-----------------------------------------
എ.ഡി.പതിനേഴാം ശതകത്തിന്റെ പൂർവ്വാർദ്ധത്തിൽ ജീവിച്ചിരുന്ന കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാൻ രൂപം കൊടുത്ത രാമനാട്ടമെന്ന കഥകളിയുടെ പ്രാഗ്‌രൂപത്തിന്,വെട്ടത്തുരാജാവിന്റെ കൃഷ്ണനാട്ടക്കാരെ വിട്ടുകൊടുക്കാത്ത വാശിയിൽ സൃഷ്ടിക്കപ്പെട്ട കലാരൂപമാണെന്ന് ഐതിഹ്യമുണ്ട്.അതിലെ ശരിതെറ്റുകളെന്തായാലും കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാന്റെ ഉദ്ദേശം കൃത്യമായി എന്തായിരുന്നുവെന്ന് നമുക്കിന്നറിയില്ല.ആയോധനക്കളരികളിൽ മുറക്ക് അഭ്യാസം നടത്താതെ ആലസ്യത്തിലമർന്ന ഭടന്മാരെ ലളിതമായ നിലയിൽ,ഒരു കലാരൂപമെന്നവണ്ണം അഭ്യാസവും അടവുകളും ചെയ്യിക്കുകയായിരുന്നുവോ തമ്പുരാന്റെ ലക്ഷ്യം? പുത്രകാമേഷ്ടി മുതൽ യുദ്ധം വരെയുള്ള എട്ട് കഥകളായി രാമായണത്തെ മുഴുവൻ രാമനാട്ടമെന്ന തന്റെ പുതിയ കലാശിൽ‌പ്പത്തിനുള്ള പാഠരൂപമായി രചിച്ച കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാൻ,തന്റെ കലാരൂപത്തിന്റെ രംഗശിൽ‌പ്പത്തിന് നൽകിയ ആഹാര്യം,സംഗീതം,വാദ്യം തുടങ്ങിയവയെല്ലാം ഇന്നും തർക്കവിഷയങ്ങളാണ്.കൂടിയാട്ടത്തോടുള്ള അടുപ്പം രചനയിൽ തന്നെ പലയിടത്തും സുവ്യക്തമാണ്,തോരണയുദ്ധമെന്ന പേരു മുതൽ,അവതരണസങ്കേതത്തിലും ആശ്ചര്യചൂഡാമണി,അത്ഭുതാംഗുലീയം എന്നിങ്ങനെയുള്ള പേരുകളിലും വരെ ശക്തിഭദ്രന്റെ ആശ്ചര്യചൂഡാമണിയോടും ഭാസന്റെ അശോകവനികാങ്കത്തോടുമുള്ള സ്വാധീനം പ്രകടമാണല്ലോ.ക്രമേണ രാമനാട്ടം കഥകളിയായി പരിണമിക്കുകയും,കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാന്റെ മൂന്നുകഥകളൊഴിച്ചുള്ള(സീതാസ്വയംവരം,തോരണയുദ്ധം,ബാലിവധം)രാമനാട്ടകഥകൾ അരങ്ങിൽ നിന്നു മാഞ്ഞുപോവുകയും ചെയ്തു.
കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാന്റെ രാമനാട്ടത്തിനു ശേഷമാണ് കഥകളിയുടെ തുടർന്നുള്ള ചരിത്രത്തിനു മുഴുവൻ നിയാമകശക്തിയായി വർത്തിച്ച കോട്ടയത്തുതമ്പുരാന്റെ കഥകൾ രംഗത്തെത്തുന്നത്.മഹാഭാ‍രതത്തിൽ നിന്നു കഥയെടുത്തതോടെ തന്നെ,രാമനാട്ടമെന്ന പേരിന്റെ അവസാനമായിരുന്നു.ബകവധം,കിർമീരവധം,നിവാതകവചകാലകേയവധം,കല്യാണസൌഗന്ധികം എന്നിങ്ങനെ കോട്ടയം തമ്പുരാൻ നിർമ്മിച്ച നാല് ആട്ടക്കഥകളുടെ ശിൽ‌പ്പഘടനയാണ് തുടർന്ന് കഥകളിയുടെ സങ്കേതരൂപത്തിനടിസ്ഥാനമായത്.തുടർന്നുവന്ന കാർത്തികതിരുനാളിന്റെയും കല്ലൂർ നമ്പൂതിരിപ്പാടിന്റെയുമൊക്കെ കളിയരങ്ങിനെപ്പറ്റിയുള്ള ദർശനം കോട്ടയം കഥകളുടെ ആവിഷ്കാരശാസ്ത്രത്തിലതിഷ്ഠിതമായിരുന്നു.പിന്നീട് പല ആട്ടക്കഥാകൃത്തുക്കളിലൂടെയും,പരിഷ്കർത്താക്കളിലൂടെയും കഥകളി വളർന്നു.കോട്ടയം കഥകളിലെ സാത്വികപ്രകൃതികളായ പച്ചവേഷനായകർക്കുപകരം,രാജസപ്രൌഡിയുള്ള പ്രതിനായകർ അരങ്ങിനെ പിടിച്ചെടുത്തു.ഉൽഭവം,ബാലിവിജയം,കാർത്തവീര്യാർജ്ജുനവിജയം,ബാലിവധം,രാവണവിജയം എന്നിവയിലെ രാവണന്മാരും,നരകാസുരൻ,കീചകൻ,ദുര്യോധനൻ തുടങ്ങിയ വേഷങ്ങളും ചേർന്നതോടെ,കളിയരങ്ങ് കലാത്മകമായ വഴിത്തിരിവുകളിലേക്ക് പ്രവേശിച്ചു.ഇതിനിടയിൽ,ഒറ്റപ്പെട്ടതെങ്കിലും ആർക്കുമവഗണിക്കാനാവാത്ത ശബ്ദമായി,നളചരിതമെന്ന ദ്വീപ് നിലകൊണ്ടു.
ആസ്വാദനവും രക്ഷാകർതൃത്വവും
-----------------------------------------
കഥാഗതിയുടെ അനുക്രമവികാസത്തെ ഗൌനിക്കാത്ത ആസ്വാദനരീതി ഇന്നു കളിയരങ്ങിനു മുന്നിൽ സുലഭമാണെങ്കിലും,രാമനാട്ടകാലത്തും അങ്ങനെയായിരുന്നുവെന്ന് പറയാനാവില്ല.ശ്രീരാമകഥയെ അനുഗുണമായ പരിണാമഗുപ്തികൾ സഹിതം,അരങ്ങിലാടുന്ന ഒരു രീതി ഉണ്ടായിരുന്നിരിക്കാം.ഏതായാലും ക്രമേണ അത് അന്യമാവുകയും,അരങ്ങിന് അനുയോജ്യമായ,അവതരണസാധ്യതയുള്ള ഭാഗങ്ങൾ വിസ്തരിച്ചഭിനയിക്കുന്ന രീതിശാസ്ത്രം രൂപപ്പെടുകയും ചെയ്തു.കിർമീരവധത്തിലെ കിർമീരനേയോ,കാലകേയവധത്തിലെ കാലകേയനേയോ വധിക്കൽ പ്രധാനമല്ലെന്നുവന്നു.വിശ്രവസ്സു മുതൽ രാവണവരലബ്ധിവരെയുള്ള ദീർഘമായ കഥാലോകത്തെയാകമാനം,ഒരു ഫ്ലാഷ്ബാക്കിൽ നിബന്ധിക്കുന്ന ഉൽഭവം രാവണന്റെ തപസ്സാട്ടത്തോളമെത്തി,കാര്യങ്ങൾ.ആസ്വാദനത്തിൽ ലാവണ്യവാദം നിറഞ്ഞു.കാലകേയവധമെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു എന്നതിനു പകരം സലജ്ജോഹമെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു,സുഭദ്രാഹരണമെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു എന്നതിനുപകരം കുന്തളഭരമെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു,നരകാസുരവധമെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു എന്നതിനു പകരം കേകിയെങ്ങനെയുണ്ടായിരുന്നു എന്നിങ്ങനെ ചോദ്യങ്ങൾ മാറിമറിഞ്ഞു.സ്വാഭാവികമായും അതേ നിലയിൽ രാമനാട്ടകഥകളുടെയും ആവിഷ്കാരം രൂപാന്തരപ്പെട്ടു.ബാലിവധം കഥയിലെ നായകൻ രാമനായിരിക്കാം,പക്ഷേ പ്രധാനവേഷങ്ങൾ രാവണനും ബാലിയുമാണെന്നുവന്നു.തോരണയുദ്ധത്തിൽ മുൻപേ,കൂടിയാട്ടത്തിൽതന്നെ,അഴകിയരാവണന് പ്രധാനവേഷസ്ഥാനമുണ്ട്.സീതാസ്വയംവരം പരശുരാമന്റെ വീരചരിതമായി.
ഫ്യൂഡൽ കാലത്തിന്റെ സൃഷ്ടിയായതിനാൽ തന്നെ,കഥകളിയുടെ സംരക്ഷണവും രക്ഷാകർതൃത്വവും ഫ്യൂഡൽ പ്രഭുക്കളിലായി.മനക്കിൽ ഒരാനയുണ്ട് എന്ന പോലെ ഒരു പ്രൌഡിയായി,ആഢ്യന്മാർക്ക് മനക്കിൽ ഒരു കളിയോഗമുണ്ടെന്നതും.സ്വാഭാവികമായും ഉപരിവർഗത്തിന്റെ സ്വഭാവം ആവിഷ്കാരത്തിലും ആസ്വാദനത്തിലും വന്നു.നമ്പൂതിരികൾക്ക് കഥകളി കളിക്കാനല്ല,കളിപ്പിക്കാനായിരുന്നു പൊതുവേ താല്പര്യമെന്നും കൂടെ തിരിച്ചറിയേണ്ടതുണ്ട്.കളിച്ചവരിൽ ഭൂരിപക്ഷവും നായന്മാരെക്കെത്തന്നെയായിരുന്നു.ബാലിഓയ്ക്കനും,കപ്ലിങ്ങാടും ഇങ്ങേയറ്റത്തു മാങ്കുളവും നെല്ലിയോടും വരെ അപവാദങ്ങളുണ്ടെങ്കിലും.
ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ പൂർവ്വാർദ്ധത്തിൽ നടന്ന ഫ്യൂഡലിസത്തിന്റെ തകർച്ച,കഥകളിയുടെ ഉടമസ്ഥാവകാശം ഫ്യൂഡൽ പ്രഭുക്കളിൽ നിന്ന് സാമൂഹ്യ‌ഉടമസ്ഥതയിലേക്ക് കൊണ്ടുവന്നു. ‘പ്രവൃത്തി’എന്ന നിലയിൽ നിന്ന് ‘കലാപ്രകടനം’എന്ന നിലയിലേക്ക് കഥകളിയുടെ പരിപ്രേക്ഷ്യം വളരുകയായിരുന്നു. കലാമണ്ഡലമെന്ന സ്ഥാപനത്തിന്റെ ഉൽഭവവും വളർച്ചയും കളിയരങ്ങിന്റെ ചാരുതകളെ ദേശാന്തരങ്ങളിലെത്തിച്ചു. ലോകമൊട്ടാകെ കഥകളിയെന്ന വിസ്മയം കണ്ട് കോരിത്തരിച്ചു.
ആത്മീയതയുടെ നിരാസം
--------------------------------
രാമന്റെ കഥാഖ്യാനവും,അതു വഴി രാമഭക്തിയുടെ വളർച്ചയുമായിരുന്നുവോ കൊട്ടാരക്കരത്തമ്പുരാന്റെ പ്രധാനലക്ഷ്യമെന്ന് നമുക്കുറപ്പില്ല.ഏതായാലും അതായിരുന്നു ലക്ഷ്യമെങ്കിൽ കഥകളി അതിനുമുകളിൽ പറന്നു.രാമനാട്ടകഥകളിലവശേഷിച്ചവയിൽ പോലും രാമൻ കുട്ടിത്തരം വേഷമായി.
പ്രതിനായകസങ്കൽ‌പ്പനത്തിന്റെ വളർച്ച,കഥകളിയും ആത്മീയതയുമായി ബന്ധിപ്പിക്കാവുന്ന അവസാനകണ്ണികളേയും മുറിച്ചുകളഞ്ഞു.കേരളചരിത്രത്തിലെ ഗതിഗതികളുമായി പ്രതിനായകപ്രധാനമായി മാറിയ കളിയരങ്ങിനെ ചേർത്തുവായിക്കുന്ന രചനകൾ കൂടി വന്നുകഴിഞ്ഞു.(ഓർമ്മയിലെ ഉൽഭവം-ഡോ.നാരായണൻ)എല്ലാ കഥകളിയുടെ മൂല്യസങ്കൽ‌പ്പങ്ങൾക്കും കുറുകേ വിദഗ്ധമായി സഞ്ചരിച്ച നളചരിതമാകട്ടെ,ഭക്തിമാർഗത്തിന്റെ ദുർബലമായ നൂലിഴകളെക്കൂടി അറുത്തുമുറിക്കത്തക്ക പ്രണയം നിറഞ്ഞ രചനയായിരുന്നു.
സന്താനഗോപാലം,രുഗ്മാംഗദചരിതം എന്നീ രണ്ടു കൃതികളിൽ മണ്ടകപ്പിള്ളി ഇട്ടിരാരിച്ചമേനോൻ എന്ന കവി ലക്ഷ്യമിട്ടിരിക്കാവുന്ന വിഷ്ണുഭക്തി പോലും അതിന്റെ പൂർണ്ണതലത്തിൽ കഥകളി സംവദിച്ചിട്ടില്ല.രുഗ്മാംഗദന്റെ വിഷ്ണുഭക്തി പാരമ്യതയിലല്ല,മകനെ കൊന്നും സത്യം പാലിക്കേണ്ടി വന്ന രുഗ്മാംഗദന്റെയും,ബ്രഹ്മവാചാൽ ഈ കൊടും പാതകം ചെയ്യേണ്ടിവന്ന മോഹിനിയുടെ പശ്ചാത്താപത്തിലുമാണ് കളിയരങ്ങിന്റെ കണ്ണുടക്കിയത്.സന്താനഗോപാലത്തിലെ കഥാതന്തു മുഴുവനായും കൃഷ്ണഭക്തിയിൽ കോർത്തെടുത്തതെങ്കിലും,ബ്രാഹ്മണനെന്ന ആ അനുപമമായ പാത്രപ്രകൃതിയിലും,അർജ്ജുനന്റെ ഗർവ്വഭംഗത്തിലുമല്ലേ അരങ്ങ് ശ്രദ്ധിക്കുന്നത്? കുചേലവൃത്തമാണ് പൂർണ്ണമായും ഭക്തിമാർഗേന രചനയും രംഗവും പ്രകാശിതമാകുന്ന കഥകളിയായി ആകെ നമുക്കു മുന്നിലുള്ളത്.
കളിയരങ്ങിനു മുന്നിലെ ആസ്വാദകരെന്നും പല മട്ടായിരുന്നു.ചിലർ ദുര്യോധനവധം കൃഷ്ണനു മുന്നിൽ തൊഴുതുനിൽക്കും,ചിലർ കുചേലസദ്ഗതി കണ്ട് നാമം ജപിക്കും.അതു കണ്ട് കഥകളി ഭക്തിസംവർദ്ധനോപാധിയാണ് എന്നു പറയുന്നത് വിഡ്ഡിത്തമായിരിക്കും.
ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ രണ്ടാം പകുതിയിൽ കളിയരങ്ങിലാകമാനം വ്യാപിച്ച ഒരുതരം പൈങ്കിളിവൽക്കരണത്തെയും കണാതിരുന്നുകൂടാ.കർണ്ണശപഥം പോലെ,കഥകളിയുടെ ആവിഷ്കാരത്തെ നശിപ്പിക്കുന്ന ചില വൈറസുകൾക്ക് വലിയ പ്രചാരം ലഭിക്കുകയും,ചിട്ടക്കഥകളായ കോട്ടയം കഥകളെപ്പോലുള്ളവയൊക്കെ കളരിയിൽ മതി,അരങ്ങത്തു വേണ്ട എന്ന വാദം ശക്തമാവുകയും ചെയ്ത കാലം.തൊണ്ണൂറുകളിൽ നടന്ന ഒരു നവജാഗരണമാണ് സങ്കേതത്തികവുള്ള കഥകളെ വീണ്ടും അരങ്ങിലേക്കാനയിച്ചത്.അതിനിടക്ക് അവയ്ക്കരങ്ങുകളേ ഉണ്ടായില്ലെന്നല്ല.തൊണ്ണൂറുകൾ മുതൽ,കോട്ടയം കഥകളും സുഭദ്രാഹരണം അർജ്ജുനനുമൊക്കെ വീണ്ടും അരങ്ങിലെത്തുകയും,കഥകളിയുടെ ഘടനാശാസ്ത്രം രംഗത്ത് പ്രയോഗിച്ച് സ്ഫുടീകരിക്കാനുള്ള അവസരം കലാകാരനും,അവ കണ്ട് കഥകളിയുടെ ശിൽ‌പ്പത്തെ തിരിച്ചറിയാനുള്ള അവസരം ആസ്വാദകർക്കും ലഭിക്കുകയും ചെയ്തു.
കൃഷ്ണലീല-ആത്മീയതയിലേക്കുള്ള തിരിവ്
-----------------------------------------------------
ഡോ.പി.വേണുഗോപാലൻ രചിച്ച കൃഷ്ണലീല,മികച്ച ചിട്ടപ്പെടുത്തലോടു കൂടി അരങ്ങുകണ്ട അപൂർവ്വം പുതുകഥകളികളിലൊന്നാണ്.കംസവധത്തിനും മാതാപിതാക്കളെ കാരാഗൃഹത്തിൽ നിന്ന് മോചിപ്പിച്ചതിനും ശേഷം,കൃഷ്ണൻ ദേവകിയുടെ അടുത്തെത്തുന്നു.ദേവകി,എനിക്ക് നിന്റെ ബാല്യകാലലീലകളൊന്നും കാണാനായില്ലല്ലോ എന്ന് കൃഷ്ണനോട് പരിതപിക്കുന്നു.കൃഷ്ണൻ,തന്നെ വളർത്തിയ അമ്മയായ യശോദ തന്നെക്കാണാനായി ദ്വാരകയിലെത്തിയിട്ടുണ്ടെന്നും,യശോദ ഉടനേ ദേവകിയെ കാണാനെത്തും,അപ്പോൾ യശോദ തന്റെ ബാലലീലകളെല്ലാം അമ്മക്ക് പറഞ്ഞുതരും എന്നു പറഞ്ഞ് വിടവാങ്ങുന്നു.ദേവകീസമീപത്തെത്തുന്ന യശോദയോട് കൃഷ്ണന്റെ ബാലലീലകൾ വിവരിക്കാൻ ദേവകി ആവശ്യപ്പെട്ട പ്രകാരം,യശോദ ‘നന്ദകുമാരലീല’കളോരോന്നായി,സവിസ്തരം ദേവകിയോട് വിവരിക്കുന്നു.അവയെല്ലാം കേട്ട് ആനന്ദിക്കുന്ന ദേവകിക്കും യശോദക്കും മുന്നിലേക്ക്,കൃഷ്ണൻ വന്നെത്തുന്നു.കണ്ണീരോടെ യശോദ തിരികേ വൃന്ദാവനത്തിലേക്ക് യാത്രയാവുന്നു.കൃഷ്ണലീല കണ്ട് ഹരീ എഴുതിയ റിവ്യൂ ഇവിടെ വായിക്കാം.
ഗോകുലത്തിലെ കണ്ണനിൽ നിന്ന് രാഷ്ട്രീയകൃഷ്ണനിലേക്കുള്ള പരിണാമസന്ധിയിലാണ് കൃഷ്ണലീലയുടെ ഭാവനാപരിസരം.വൃന്ദാവനത്തിലെ കണ്ണൻ എന്നേക്കുമായി അവസാനിക്കുന്നു.കൂർമ്മബുദ്ധിയും രാഷ്ട്രതന്ത്രജ്ഞനുമായ യാദവരാജാവ് ജനിക്കുന്നു.ഈ പരിണാമസന്ധിയിൽ നിന്ന് കുരുക്ഷേത്രം വരെയും,അവസാനം ഒരു വനവേടന്റെ ലക്ഷ്യം തെറ്റിയ അസ്ത്രം വരെയും കൃഷ്ണനു പിന്മടക്കവുമില്ല.ആ പ്രത്യായനമില്ലാത്ത യാത്രയുടെ തുടക്കത്തിലാണ്,വേണുഗോപാലൻ മറ്റൊരു വശം ചിന്തിക്കുന്നത്,ആ മുഹൂർത്തത്തിൽ രണ്ട് അമ്മമാരും കണ്ടുമുട്ടിയാൽ എങ്ങനെയിരിക്കും?ഒരമ്മ ജനിച്ച ശേഷമിന്നോളം പുത്രനെ കാണാനാകാതെ,കാരാഗൃഹത്തിൽ നീറിക്കഴിഞ്ഞ്,അവസാനം മോചിതയായിരിക്കുന്നു.മറ്റൊരമ്മയാകട്ടെ,സ്നേഹക്കടൽ കടഞ്ഞ വെണ്ണ കൊടുത്തു വളർത്തിയ ഉണ്ണിക്കണ്ണൻ ഇനിയൊരിക്കലും മടക്കമില്ലാത്തവിധം പിരിഞ്ഞുപോകുന്ന തീവ്രദു:ഖത്തിൽ നിൽക്കുന്നു.ഈ വൈകാരിക സംഘട്ടനത്തെ സമർത്ഥമായി ചിത്രീകരിക്കുന്ന കഥകളിയാണ് കൃഷ്ണലീല. ‘നന്ദകുമാരലീലകൾ’എന്ന യശോദയുടെ പദത്തിൽ,മിക്ക കൃഷ്ണന്റെ ബാലലീലകളിൽ പ്രധാനപ്പെട്ടവയെല്ലാം ഉൾക്കൊള്ളിച്ചിരിക്കുന്നു.ഒരു ഒന്നാം കിട സ്ത്രീവേഷക്കാരനു കൂടി വെല്ലുവിളിയുയർത്തത്തക്കവിധം മനോഹരമായി ആ പദം ചിട്ടപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു.
സമഷ്ടിയിൽ നിന്ന് വ്യഷ്ടിയിലേക്കുള്ള ഈ തിരിഞ്ഞുനോട്ടം,ഗൌരവമായ രാഷ്ട്രീയധ്വനികൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്നതാണ്.പൂതനക്ക് മോക്ഷം കൊടുക്കുകയും,ഉണ്ണിവായിൽ ഈരേഴുകലവും കാണുകയും,ഗോവർധനഗിരി കൈകളിലുയർത്തുകയും,ഉരലു വലിച്ചു നീങ്ങി രാക്ഷസന്മാർക്ക് സദ്ഗതി നൽകുകയും ചെയ്യുന്ന കണ്ണന്റെ അമാനുഷികപ്രവൃത്തികളുടെ ആഖ്യാനം ഉയർത്തുന്ന ആത്മീയത,സ്പഷ്ടമാണ്.രാഷ്ട്രീയജീവിതത്തിലേക്കിറങ്ങുന്നവനു നഷ്ടമാകുന്ന അമ്മയും പൂർവ്വ ലാവണ്യങ്ങളും സംബന്ധിച്ച നഷ്ടവിചാരങ്ങളുടെ ലീനധ്വനികൾ കൃഷ്ണലീലയിലാകമാനമുണ്ട്.ഭംഗിയായി ചിട്ടപ്പെടുത്തപ്പെട്ടെങ്കിലും അരങ്ങിലാകമാനം നിറയുന്ന വൈകാരികതയുടെ ബാഹ്യസ്പർശിയായ സ്വഭാവം,ചിട്ടപ്രകാരത്തിലുള്ള നാട്യധർമ്മിതയെക്കൂടി ശിഥിലമാക്കുന്നു.നാം മുൻപു പരിശോധിച്ച കഥകളിയുടെ രംഗചരിത്രം തിരസ്കരിച്ച ആത്മീയതയുടെ അധികാരം,പരോക്ഷമായി കൃഷ്ണലീല തിരിച്ചുപിടിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നു.
കൃഷ്ണലീല കണ്ട് തീരുമ്പോൾ,ആ യശോദയുടെ വിടവാങ്ങൽ രംഗം കണ്ട് കണ്ണുനിറയുന്ന നിരവധി സഹൃദയരെ ഞാൻ സദസ്സിൽ കണ്ടു.കണ്ണു നിറയുന്ന സാത്മീകരണം കഥകളിയുടെ വഴിയല്ല.അതു കഥകളിയെപ്പോലെ ശൈലീകരണത്തിന്റെ രംഗസുഷമകളിലൂന്നിയ ഒരു ക്ലാസിക്കൽ കലയെ മുന്നോട്ടു നയിക്കുകയുമില്ല.